Як шмат было ўжо сказана і напісана аб вайне. Аб ёй былі зняты і здымаюцца па сёння тысячы, не, дзясяткі тысяч, мастацкіх і дакументальных фільмаў. Няма таго пісьменніка, паэта, драматурга, які б не закрануў у сваёй творчасці тэму вайны. А колькі песняў пра вайну складзена, колькі музычных твораў прагучала ў вялікіх і малых канцэртных залах, колькі мастакоў адлюстравалі ваеннае ліхалецце на сваіх палотнах! Здавалася б, можа і хопіць? Колькі можна? Вунь ужо амаль восем дзясяткаў мінула з той пары, калі змоўклі апошнія гарматы і шматпакутная зямля залячыла свае раны. Можа, і хопіць аб той вайне?Але чаму яна да сёння баліць? І не толькі ў тых, праз лёс якіх каваным ботам прайшлася вайна. Як не дзіўна, баліць і ў тых, хто нарадзіўся праз дваццаць, трыццаць, пяцьдзясят гадоў пасля вайны, хто ніколі не чуў кулямётных стрэлаў (хіба што ў кіно), хто не адчуваў жахлівага страху, хаваючыся ў лясах і зямлянках, не ведае, што такое хлеб з лебядой, холад, голад, хто не адчуваў усёй істотай халодны подых смерці, якая штодзень хадзіла па пятах. Чаму яна да сёння баліць?
Летась мая шаснаццацігадовая ўнучка была ў Хатыні. Зусім выпадкова з’явілася такая аказія, і дзяўчына ахвотліва дала згоду паехаць. Шчыра кажучы, я не думала, што тая паездка ўзбудзіць у падлетка такое ўражанне. Здавалася мне, што галоўныя думкі ў галаве маёй Сашуні – гэта моднае адзенне, смартфоны, айфоны ды сяброўкі з такімі ж думкамі.
Каюся. Больш так не думаю.
Яна забегла да мяне ўжо вечарам, як толькі вярнулася з паездкі. Замест звычайнага “Прывітанне, бабуля” моўчкі скінула абутак у вітальні, прайшла ў пакой і плюхнулася ў крэсла. “Стамілася ўнучанька”, – падумала я і ўсё ж пацікавілася: “Ну, што маўчыш, Сашуня, расказвай, як паездка, якія ўражанні?”
Яна зноў-такі моўчкі паглядзела на мяне, і раптам я ўбачыла, што яе вочы напоўнены слязьмі. Мне падумалася ў першую чаргу, што нешта сталася: можа, баліць што, ці хто пакрыўдзіў.
Яна яшчэ якісьці час памаўчала, а потым ціха так, нібы выдыхнула, сказала: “Бабуля, я нічога не ведала пра вайну. Памятаю, як мы яшчэ ў дзіцячым садзе насілі кветкі да помніка загінуўшым і ў школе на ўроках гісторыі нешта пра вайну гаварылі. Наогул, я ж ведала, што вайна была і калі была таксама ведала. Кіно, праўда, не глядзела пра вайну, мне было не цікава. Што там было глядзець – бегаюць, страляюць, што там глядзець…
А там… Бабуля, там мне было так страшна. Я першы раз пачула, што такіх вёсак, як Хатынь, было ў Беларусі 185. Калі я слухала гэтую жудасную гісторыю, мне здавалася, што я чую, як плачуць дзеці, як людзі крычаць, задыхаючыся ў агні. Я баялася паглядзець у неба, думала, што яно чорнае ад дыму. Я нават не магла гаварыць, калі ў мяне нешта пыталі. Я закрывала вочы і бачыла, як гоняць людзей у тое гумно, як матуля нясе на руках дзіцятка, якому было ўсяго сем месяцаў. Яно, можа, спала і ўсміхалася ў сне. Малыя дзеткі ішлі, узяўшыся за рукі сваіх матуль. Яны не ведалі, куды ідуць і, напэўна, думалі, што, калі матуля побач, то можна нічога не баяцца.
Божа, як жа гэта страшна!
А яшчэ страшней, што ўсё гэта сатварылі не звяры, не робаты з праграмамі на забойства, а людзі! У іх былі такія ж рукі, і ногі, і вочы. У іх ва ўсіх і сэрцы былі. І яны, напэўна, кагось, любілі і шкадавалі і лісты камусьці пісалі, што яны жывыя, здаровыя і ўсё ў іх нармальна. Як яны маглі жыць, дыхаць, есці, піць пасля такога? Я не магу гэта сабе ўявіць. У мяне ў галаве ўсё яшчэ звіняць тыя званы, і я не ведаю, калі яны сціхнуць.”
Сашка ўсё гаварыла, гаварыла, і слёзы бясконца сцякалі па шчаках. Я не заўважыла, што сама плачу разам з унучкай. Вядома, даўным-даўно ведаю гісторыю Хатыні, не раз была там, але, шчыра кажучы, такіх уражанняў не прывозіла дадому. Хоць, вядома, не проста было бачыць і чуць пра ўсё, што там адбывалася ў сакавіку 1943-га.
Урэшце я запытала: “Ты шкадуеш, што паехала?” Унучка трошкі памаўчала, а потым упэўнена адказала: “Не, не шкадую. Але, каб яшчэ раз… Хіба міне шмат часу”.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ
