Прыслухайцеся, як шчабечуць птушачкі, як клякочуць буслы, прыглядзіцеся, як цешыцца вясне кожная травінка, кожная кветачка. А неба над намі такое блакітнае, чыстае, бясхмарнае… Якое ж гэта шчасце!
Можа, такая ж вясна была і ў тым далёкім 41-м? Людзі цешыліся сонейку, сеялі жыта, каб быў на стале хлеб, гадавалі дзетак. І ніхто не ведаў, што на парозе лета чорная хмара засцеле ўсё неба, выбух гармат заглушыць птушыны спеў, і кветкавы пах зменіцца на смурод дыму. Ніхто не ведаў, што вось-вось прыйдзе бяда. Вялікая, страшэнная пачвара, якая праглыне мільёны жыццяў, загубіць мільёны лёсаў, пакіне глыбокія шнары на сэрцах тых, каго абміне смерць.
11 красавіка – Міжнародны дзень вызвалення вязняў фашысцкіх канцлагераў. Тых, каму пашчасціла выжыць у канцэнтрацыйных лагерах “Асвенцым”, “Бухенвальд”, “Майданак”, “Дахау”, другіх фабрыках смерці і тых, каго прымушалі гнуць спіну ў непасільнай працы баўэры, нямецкія паны, для якіх нашы людзі былі рабамі.
За час гітлераўскай акупацыі на прымусовыя работы было вывезена больш за 400 тысяч жыхароў Беларусі. Каля паловы з іх загінулі ў няволі. У асноўным гэта былі дзеці, якія пухлі з голаду, хварэлі, мерзлі, пакутавалі і паміралі.
Дарослых і тых, хто ў маладым веку быў вывезены на прымусовыя работы ў Германію, ужо няма на свеце. Самых маленькіх вязняў таксама засталіся адзінкі. Час няўмольны. Гады бяруць сваё. Да таго ж ніхто з тых вязняў не вярнуўся дадому здаровым, перажыўшы неверагодныя здзекі, голад, холад, страх, маральныя пакуты.
Яшчэ сем гадоў такіх у раёне было пяцьдзясят, сёння – толькі пятнаццаць. Амаль усе цяжка хварэюць. А мой аповед пойдзе сёння пра Надзею Антонаўну Гутар з вёскі Занкі. Добрую, сціплую жанчыну, якая перажыла ў раннім дзяцінстве нямецкую няволю.
Было ўсяго два гадкі
Надзея Гутар нарадзілася на хутары Кавалі і была другой дачушкай у сям’і, а потым прышла вайна. Аднойчы прыехалі немцы і загадалі збірацца. – Як усе плакалі! – успамінае Надзея Антонаўна. – А мы, малыя, не разумелі, што адбываецца. Мне дык усяго два гадкі было. Але я памятаю, я так добра памятаю тых немцаў з закатанымі рукавамі і аўтаматамі. Маму з татам і нас забралі, а бабулю з дзедам пакінулі. Ну вось. Завезлі нас у канцлагер пад Кёнігзбергам. Паўгода мы там былі. Як выжылі, адзін Бог ведае. Кожны дзень нехта ў бараку паміраў. Выцягвалі нябожчыкаў за ногі, кідалі, як бярвенне. У бараку стаяў нейкі смурод, ад якога кружылася галава. Божачка, а як жа плакалі дзеці! Есці прасілі, некаторыя хварэлі, а лячыць не было чым. І было вельмі страшна. Дарослых ганялі на працу. Што яны там рабілі, я не ведаю. Але тата прыходзіў вечарам у барак зусім аслабелы. Мама ж хварэла, яна наогул не магла працаваць. Што мы елі? Гэта нават і ежай цяжка назваць. Пойла нейкае, у якім кавалачкі ці буракоў, ці брушкі плавалі. Хлеба давалі зусім мала. Яго бацькі нам аддавалі. Яшчэ ў вачах стаіць, як тату нашага білі. Амаль кожны дзень. Я не ведаю, за што. Мы з сястрычкай вельмі плакалі і мама таксама. Было вельмі страшна. А потым нам "пашанцавала", прыехалі "купцы" выбіраць сабе работнікаў, і мы трапілі ў адну сям’ю. Гэта было недалёка ад канцлагера. Нашае жыццё трошкі палепшала. Мы жылі ў бараках, было холадна і хацелася есці. Я да дробязяў памятаю той барак, дзе мы жылі амаль тры гады. Тут і землякі нашы былі з Кавалёў, Занак, Грыцок.
Насіла есці ваеннапалонным
Тата даглядаў коней таго гаспадара, а мама вельмі хварэла, слабы з яе быў работнік, і гаспадыня вельмі злавалася. Каб пераканацца, што мама па стане здароўя не здольная выконваць цяжкую фізічную працу, яе нават адправілі да доктара. Той паставіў ёй 3-ю групу інваліднасці. Яна даглядала дзяцей, пакуль дарослыя працавалі.
У стайні, дзе працаваў тата, часам хварэлі жывёлы. І, калі іх не ўдавалася вылячыць, гаспадар дазваляў дарэзаць і забраць мяса. Вось гэта было свята! Бо мы кожны дзень елі нейкае пойла з брушкі з маленькім кавалачкам хлеба. Я не магу пра гэта ўспамінаць.
Надзея Антонаўна выцірае далонню слёзы, якія безупынна сцякаюць па шчаках і працягвае:
– Я ўжо казала, што канцлагер быў недалёка. Там ваеннапалонныя былі. Дык калі мама гатавала нам есці, асабліва, калі тата мяса прыносіў, то накладвала ў місачку, і я несла тым палонным. Вера, старэйшая, баялася, а я смелая была. На ўваходзе ў лагер віталася па-нямецку, і вартавыя прапускалі мяне. Сярод тых палонных былі рускія, палякі, французы. Яны дзякавалі мне, а я цешылася.
Надзея Антонаўна сумна ўсміхаецца, успамінаючы тыя гаротныя часы, працягвае свой горкі аповед.
– У лютым 45-га немцы ўжо адчулі, што ім хутка будзе “капут”. Пачалі ваеннапалонных расстрэльваць. А мы ўсе, хто працаваў на таго баўэра, схаваліся ў склепе сталовай, дзе харчаваліся нямецкія салдаты. Фашысты ўварваліся туды і хацелі ўсіх пастраляць. Але дзве дзяўчыны, адна з Оршы, а другая з Вялікага Сяла, якія працавалі ў той сталоўцы, вельмі прасілі немцаў, каб злітаваліся і не стралялі. Дзіўна, але угаварылі тых злыдняў.
Жанчына нядоўга маўчыць, а потым усміхаецца і прыгадвае яшчэ адзін выпадак з далёкага дзяцінства.
– Вось яшчэ ўспомніла. Немцы ўжо адступалі. Сакавік быў, яшчэ снег ляжаў. На падворак заехалі сані, гружаныя і накрытыя покрывам. А мне так цікава было паглядзець, што там, пад тым покрывам. Калі той немец, што правіў канём кудысьці адышоў, я басанож пабегла да тых саней. Падняла покрыва, а там розныя рэчы, і сярод іх убачыла маленькі прыгожы кубачак. Схапіла яго і пабегла назад, а рукі замерзлі так, што не магла ўтрымаць таго кубачка. Ён упаў і пабіўся на маленькія кавалачкі. Чужое ёсць чужое. Нельга браць! А потым прыйшло вызваленне. Мы дабіраліся дадому амаль месяц. І на цягніку ехалі, і на кані, і пешшу. Холадна было. Мне мама цяплейшыя боцікі абула, а Верачцы – гумовыя. Другіх не было. Па дарозе яна захварэла. І, калі мы ўжо вярнуліся дадому, праз два тыдні Верачка наша памерла. А тату прама з дарогі на фронт забралі. Але ён, дзякуй Богу, вярнуўся. У нас потым яшчэ брацік Мішка нарадзіўся.
Памяць жыве ў сэрдцы
У шэсць гадоў Надзя пайшла ў школу, пасля яе заканчэння ўладкавалася на працу ў гартоп. Потым выйшла замуж і разам з мужам паехала ў Магілёў, дзе ён вучыўся ў вышэйшай партыйнай школе. Там нарадзіўся іх першы сынок – Ігар. Пасля вярнулася на ранейшае месца работы і працавала там да самай пенсіі. У Надзеі Антонаўны два сыны: Ігар і Юра, тры ўнучкі і сем праўнукаў. Яны не даюць бабулі сумаваць, часта наведваюць яе, і яна адчувае сябе шчаслівай ў асяроддзі родных людзей. А яшчэ яна вельмі паважаны чалавек на вёсцы. Гасцінная, ветлівая, шчырая жанчына. Ведаю яе шмат гадоў і, шчыра кажучы, не ўяўляла сабе, што яна – дзіця вайны. Заўсёды элегантная, прыгожая, маладжавая, у маіх вачах яна такой і застаецца.
Па іроніі лёсу малодшая ўнучка Надзеі Антонаўны Алеся зараз жыве ў Калінінградскай вобласці, і недалёка ад тых мясцін, куды ў гады вайны была вывезена сям’я яе прабабулі. Вось дзе дзіва! Ці не так? Даведаўшыся аб гэтым, бабуля Надзя прагнула туды паехаць. Сын Юра згадзіўся. Павёз. Там цяпер стаіць вёска Вараб’ёва. Таго барака, які б Надзея Антонаўна, напэўна, пазнала б, няма. Яго знеслі, калі пракладвалі трасу. Але ўсё яшчэ стаяць іншыя. І нават той дом, дзе жылі гаспадары, яшчэ стаіць, і ў ім жывуць людзі. Як трапяталася ў бабулькіных грудзях сэрца. А памяць стрымгалоў адносіла яе ў тыя далёкія гады, калі яна зусім маленькая тулілася ў страху да мамы, калі несла ў місачцы ваеннапалонным есці, калі бачыла, як б’юць тату, як на яе вачах памірае сястрычка. Куды падзецца ад гэтай памяці? Яна будзе жыць у сэрцы і балець, пакуль яно б’ецца.
Ядвіга КОБРЫНЕЦ
Фота з архіва "СГ" і сям’і Н. А. Гутар
